Miłość w czasach beznadziei (Róża - recenzja)

"Róża" to film wstrząsający, porażający swoją autentycznością i wciskający w fotel na długo po skończeniu się napisów końcowych. Tuż po seansie ciężko wydusić z siebie choć słowo - zrozumienie, że historia przedstawiona na ekranie była zaledwie jedną z wielu, które wydarzyły się naprawdę, może być aż nadto bolesne. Czas na refleksje przychodzi później, bo i też "Róża" jest filmem, który nie pozwoli o sobie zapomnieć każdemu, kto go zobaczy.

Wojciech Smarzowski znowu to zrobił. Nazwanie go bezwzględnie najlepszym polskim reżyserem ostatnich lat jest po "Róży" aksjomatem - filmy żadnego rodzimego twórcy od dłuższego czasu nie są w stanie skutecznie się zmierzyć z tematyką naszej historii i mentalności. Jego nowy obraz to po "Weselu" i "Domu złym" dopełnienie klasycznego hat-tricka. O ile jednak przy poprzednich swoich dwóch filmach Smarzowski pokazywał zło, okrucieństwo i wszystkie narodowe wady w niemal naturalistycznym ujęciu, to tym razem sięgnął głębiej, aby pokazać, skąd się to zło tak naprawdę wzięło. Wybrał się więc w przeszłość do czasów dla Polaków najgorszych z możliwych.

Akcja "Róży" rozpoczyna się tuż po zakończeniu II Wojny Światowej. Odbudowuje się nowa Polska, ale taka, do której Tadeusz (Marcin Dorociński) nie chce i nawet nie ma po wracać. On, żołnierz AK traci żonę - zgwałconą i zamordowaną na jego oczach oraz przyjaciela. Nie mając zupełnie nic, wyrusza na Mazury, aby przekazać wdowie po kompanie tragiczną informację. To, co zastaje na miejscu w gruncie rzeczy jest przedłużeniem wojny. Na terenie podporządkowanym już sobie przez komunistów ścierają się trzy narodowości - Polacy wysiedleni z Kresów każdego dnia walczą o przetrwanie, radzieccy żołnierze to pozostawiona sama sobie zwykła swołocz, która tylko chleje, awanturuje się, rabuje gospodarstwa oraz nie przepuści żadnej napotkanej kobiecie. Niemcy wiedzą już natomiast, że nie zostaną tam już długo i wyjeżdżają na Zachód, ale ich losu nie ma ochoty podzielić etniczna ludność - Mazurzy, którzy nie uważają się ani za Polaków, ani za Niemców, ale mają pecha być dla wladzy ludowej "elementem politycznie niepewnym". W takich właśnie patologicznych warunkach rodzi się piękna miłość Tadeusza i Róży (Agata Kulesza) - kobiety, która została wykluczona i przez Polaków jako żona Niemca, i przez Mazurów jako zdrajczyni, która aby przeżyć, wysługiwała się sowieckiemu najeźdźcy. Róża początkowo chce zatrzymać Tadeusza jedynie jako zabezpieczenie przed kolejnymi atakami szabrowników, kiedy ten jednak nie ma się gdzie podziać, pozwala mu zostać na stałe. Przy codziennym rozminowywaniu pola kartofli i próbie wiązania końca z końcem rodzi się nieśmiałe uczucie, które co chwila poddawane jest ciężkiej próbie.

Smarzowski nie ma najmniejszej litości dla swoich bohaterów, tak jak historia nie miała jej dla ludzi żyjących w tamtych czasach. Psychopatyczny oficer Wasyl (Eryk Lubos) nie przestaje napadać na domostwo Róży, zdziczali żołnierze dla uciechy potrafią spalić gospodarstwo Władka i Amelii (Jacek Braciak i Kinga Preis) albo skopać kogoś na śmierć. W przypadku "Róży" pozbawiony sensu jest jednak zarzut o wszechobecną przemoc - takie to były okrutne, przygnębiające czasy. Publiczność nie dowiaduje się o tym w sposób delikatny i będąc prowadzoną za rączkę - "Róża" bije w twarz mocnym sierpem z siłą Kliczki i poprawia ciosem w wątrobę. Odwzorowanie realiów historycznych jest w niej doskonałe, ale pomimo ich okropieństwa film daje jedną wielką nadzieję - miłość jest możliwa w każdych, najtrudniejszych nawet warunkach. Niesamowitym ładunkiem emocjonalnym nacechowana jest postać Tadeusza - człowieka szlachetnego, który ma swoje żelazne zasady i nie da się przekabacić czerwonym na ich stronę nawet za cenę spokojnego i dostatniego życia. Aby bronić Róży zdolny jest do wszystkiego - przy ratowaniu chociaż części człowieczeństwa zmuszony jest do przekraczania kolejnych granic, w wyniku czego zostaje aresztowany przez bezpiekę. Sceny przesłuchań i katowania Tadeusza w ubeckich kazamatach są porażające. Jak z tego prymitywnego, bandyckiego nasienia komunizmu mogła wyrosnąć normalna Polska, jeśli tacy ludzie jak on byli niszczeni fizycznie oraz psychicznie i przeważnie mordowani? Nie wyobrażam sobie, żeby po wyjściu z kina dalej można było uważać, że ci ludzie powinni uciec sprawiedliwości, bo są już starzy, a ich winy są tak dawne, że karanie nic już nie da. 

Poza kapitalnie zazębiającymi się historią miłosną i krótkim wykładem o historii Polski ogromnym autem filmu jest jego oszczędność. W "Róży" nie ma ani jednego zbędnego słowa - siła przekazu akcji obrazem jest wystarczająca. Para odgrywająca główne role - wybitna. Dorociński jest heroiczny i po męsku wrażliwy, ale nie posągowy, a Kulesza odgrywa postać kruchej, acz wojowniczej kobiety, która jest bezsilna wobec bestialskiej agresji. Ich dramatyczne, z góry skazane na porażkę losy ogląda się przejmująco, ale i z nieustającym zafascynowaniem. Smarzowski, pokazując nam tę historię, musiał wykorzystać całe swoje umiejętności i talent aktorów, aby nie narazić się na tak ulubiony i wyświechtany u nas zarzut martyrologii i narodowego cierpiętnictwa. Nakręcił film znakomity, przy którym łatwo poczuć się zbyt małym, żeby w ogóle próbować go opisać. "Różę" obejrzałem w dniu premiery, ale następne kilka dni zajęło mi otrząsanie się, zbieranie i układanie myśli, a i tak tekst, który przed chwilą przeczytaliście, nie obejmie sobą nawet procentu emocji, których ten film wam dostarczy. Tak poznaje się wielkie kino.

Jerzy Ślusarski
(jerzy.slusarski@dlastudenta.pl)

Oceny (w skali 2.0 - 5.0):
Jerzy Ślusarski: 5.0

Obserwuj @j_slusarski - obserwuj wpisy autora na Twitterze

Recenzja powstała dzięki uprzejmości: